رؤیاهای رسولانه

رؤیاهای رسولانه یا قرآن خواب‌نامه پیامبر نظریه‌ای از عبدالکریم سروش است که وحی را از مقوله رؤیا می‌داند؛ به این معنا که قرآن، روایتِ رؤیاهای پیامبر اکرم(ص) است و پیامبر نقش راوی این رؤیاها را دارد، نه صرفاً دریافت‌کننده یا گوینده وحی. سروش معتقد است برای فهم حقایقی که در زبان رؤیا بر پیامبر پدیدار شده‌اند، نیاز به خوابگزارانی است که آن‌ها را به زبان بیداری بازگردانند و تعبیر جایگزین تفسیر گردد.

این نظریه با واکنش‌هایی مواجه شده است. به گفته منتقدان هیچ سند تاریخی مبنی بر خوابنامه بودن قرآن یا نقش پیامبر به‌عنوان راوی وجود ندارد و در تمامی آیات، پیامبر تنها مخاطب است، نه گوینده. همچنین تعبیر تلاوت و وسواس پیامبر و یارانش در حفظ الفاظ قرآن نشان می‌دهد که این نظریه با متن قرآن و هدف اصلی آن، یعنی هدایت مردم، سازگار نیست و چگونه می‌توان پذیرفت رؤیاهای پیامبر پس از ۱۴ قرن همچنان ناشناخته مانده و توسط خوابگزارانی باید برای مردم بازگو شوند.

برخی مفاهیم نظریه، مانند خوابگزار و رؤیاهای متعالی، نیز با نزول وحی ناسازگار ارزیابی شده‌اند، زیرا قرآن بارها از واژه‌هایی مانند نزول استفاده می‌کند که نشان‌دهنده فرود وحی و ایمانِ پیامبر به آن است. همچنین، زبان رؤیا با زبان بیداری متفاوت است و مخاطبان پیامبر، معانی عرفی واژه‌ها را درک می‌کردند نه معنای رمزی آنها را و نظریه رؤیاهای رسولانه نماد یا رمز قابل استنادی برای فهم قرآن ارائه نکرده است.

عبدالکریم سروش

عبدالکریم سروش (تولد: ۱۳۲۴ش) نظریه‌پرداز رؤیاهای رسولانه، دارای مدرک داروسازی از دانشگاه تهران است و برای ادامه تحصیل در رشته شیمی به انگلیس رفت؛ اما تحصیل در این رشته را رها کرده و به رشته فلسفه علم روی آورد. او دوره دکتری فلسفه ذهن را در انگلیس می‌گذراند که با وقوع انقلاب اسلامی ایران پیش از اتمام رساله، به ایران بازگشت.

وی دغدغه ذهنی خود را ترکیبی از علاقه به معنویت و دین و همچنین دانش و خرد نوین معرفی می‌کند و معتقد است امکان همزمان پیگیری این دو حوزه وجود دارد. به گفته او، هدفش ایجاد دیالوگ و تبادل میان دین و خرد نوین است.

تبیین نظریه

«کلام محمد رؤیای محمد» نوشته عبدالکریم سروش

نظریه رؤیاهای رسولانه توسط سروش ابتدا در خرداد ۱۳۹۲ش در قالب پنج مقاله با عنوان «محمد(ص) راوی رؤیاهای رسولانه» مطرح شد. پس از انتشار این مقالات، دو مناظره میان سروش و عبدالعلی بازرگان برگزار گردید. پس از این مناظره، سروش ششمین نوشته خود را در خرداد ۱۳۹۵ش انتشار داد. این مقالات در سال ۱۳۹۸ش در کتابی با عنوان «کلام محمد رؤیای محمد» در آمریکا چاپ شد.

این نظریه همچنین با عنوان «قرآن خواب‌نامه پیامبر» شناخته می‌شود. و سروش آن را مربوط به زبان رؤیایی وحی و فضای رمزآلود آن است.

پیامبر روایت‌گر رؤیاهای خود

سروش وحی را از مقوله رؤیا می‌داند و زبان قرآن را زبان رؤیا معرفی می‌کند. بر اساس دیدگاه او، قرآن روایت رؤیاهای پیامبر اسلام است و پیامبر در رؤیا صحنه‌ها و تجاربی را مشاهده می‌کند که بعدها آن‌ها را بیان می‌کند. سروش معتقد است پیامبر، خدا را به صفت وحدت و موجودات را در حال تسبیح مشاهده کرده و برخی رخدادهای تاریخی مانند سجده فرشتگان بر آدم را در رؤیا دیده است. از نگاه سروش، رؤیاهای رسولانه از جنس خواب متعالی هستند که بیان ناگفتنی‌ها را ممکن می‌سازند.

عبدالکریم سروش:

«محمد راوی است یعنی مخاطب و مخبر نیست، چنان نیست که مخاطب آواهایی قرار گرفته باشد و در گوش باطنش سخنانی را خوانده باشند بلکه محمد روایتگر تجارب و ناظر مناظری است که خود دیده است و فرقی است عظیم میان ناظر راوی و مخاطب خبر.»

محمد گوینده‌ای از جانب انبیاء، جبرئیل و خدا

سروش معتقد است که پیامبر در رؤیا گاه جای دیگران، از جمله انبیا، جبرئیل و حتی خدا، می‌نشیند و از زبان آنان سخن می‌گوید. برای مثال، هنگام دیدن ابراهیم(ع) در خواب و دریافت داستان چهار مرغ، گویی خود محمد به صورت ابراهیم ظاهر می‌شود و خواسته‌هایش را از زبان او بیان و پاسخ می‌گیرد. او همچنین بر این باور است که در قرآن تناقض‌هایی دیده می‌شود و این تناقض‌ها را شاهدی بر نظریه رؤیاهای رسولانه می‌داند. به گفته او، پارادوکس‌ها و تناقض‌ها از ویژگی‌های زبان خیال و عالم خواب هستند.

نیاز به خوابگزار در تعبیر رؤیاهای پیامبر

سروش معتقد است اگر قرآن را «خوابنامه پیامبر» بدانیم، فهم آن نیازمند خوابگزارانی است که حقایق رؤیایی مشاهده‌شده توسط پیامبر را به زبان بیداری بازگو کنند و تعبیر را به جای تفسیر بنشانند. از دیدگاه او، قرآن همان حقیقتی است که در رؤیا مشاهده شده و فهمش مستلزم خوابگزاری است نه تأویل یا تعبیرات مجازی.

واکنش‌ها و نقدها

«نقدی بر رؤیاهای رسولانه» نوشته عبدالله نصری

نظریه رؤیاهای رسولانه با انتقاد جریان‌های سنتی و برخی روشنفکران دینی مواجه شده است و جز سروش دباغ، فرزند عبدالکریم سروش، هیچ فرد شناخته‌شده‌ای از روشنفکران دینی از این نظریه حمایت نکرده است. محسن آرمین، قرآن‌پژوه، معتقد است که تنها مستند این نظریه، معضلات و تناقضات ظاهری دیدگاه سنتی درباره وحی است و دلیل عقلی یا نقلی برای آن ارائه نشده است. یوسفی اشکوری، بر این باور است که با وجود کاستی‌های باور سنتی در زمینه وحی، نظریه سروش ضعف و سستی بیشتری دارد و پیچیدگی‌های تازه‌ای بر گره‌های موجود می‌افزاید.

تنافی نظریه رؤیاهای رسولانه با آیات قرآن

برخی مخالفان، رؤیاهای رسولانه را علاوه بر ناسازگار بودن با مجموعه زبان، ادبیات و مضامین آیات و سوره‌های قرآن، آشکارا در تعارض با آن‌ها دانسته‌اند.

تفاوت وحی با رؤیا

محسن آرمین معتقد است قرآن از صراحتاً رؤیای پیامبر با تعبیر «رؤیا» یاد می‌کند. او آیه ۲۷ سوره فتح را شاهد می‌آورد که پیامبر در مدینه خوابی دید و به همراه یارانش براى انجام حج عمره وارد مکه می‌شود همچنین قرآن درباره آیات، از تعبیر «تلاوت» بسیار استفاده کرده است: «تِلْکَ آیاتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَیکَ بِالْحَقِّ؛ اینها آیات خداوند است که آن را به درستى بر تو می‌خوانیم» که نشان می‌دهد مفهوم تلاوت با رؤیا بودن سازگار نیست. علاوه بر این، در زمان نزول وحی، همیشه پیامبر در خوابی سنگین نبوده است.

برای قرآن نزول استفاده شده و نه صعود
از نگاه مخالفان، رؤیای پیامبرانه یک تجربه صعودی است که با سبک‌سازی نفس رخ می‌دهد. براساس این نظریه، پیامبر به منزلت و جایگاهی رفیع می‌رسد که حقایق را دریافت می‌کند. به این حالت صعود و عروج گفته می‌شود. در مقابل، قرآن نازل شده و واژه «نزول» و مشتقات آن نزدیک به ۳۰۰ بار در قرآن آمده است، نشان‌دهنده فرود وحی و ایمان پیامبر به آن است.

کراهت پیامبر از نسبت قرآن به خودش
منتقدان نظریه رؤیاهای رسولانه معتقدند اگر قرآن رؤیاست، چرا پیامبر از نسبت دادن آن به خود کراهت داشته و خداوند به گوینده چنین سخنی (نسبت‌دهنده قرآن به بشر) وعده عذاب داده است. عبدالعلی بازرگان نیز آیاتی که به پیامبر می‌گویند «ما ادراک؛ تو نمی‌دانی» را نقضی دیگر برای این نظریه می‌داند. همچنین وسواس پیامبر و یارانش در حفظ الفاظ قرآن، تاریخی بودن متن و اهمیت آن را نشان می‌دهد و با فرض «خوابنامه بودن قرآن» ناسازگار است.

نیاز قرآن به مفسر و نه خوابگزار

محمدعلی ایازی، قرآن‌پژوه، معتقد است زبان خواب با زبان بیداری متفاوت است و واژه‌ها نماینده معانی رمزی‌اند، در حالی که مخاطبان پیامبر و اهل‌بیت، معانی عرفی کلمات را می‌فهمیدند و پیامبر با زبان معمولی با آنان سخن می‌گفت نه با زبان رمزی. به باور منتقدان، نظریه رؤیاهای رسولانه تاکنون هیچ نماد یا رمزی از رؤیاهای پیامبر را روشن نکرده و آن را به آیندگان واگذار کرده است. عبدالعلی بازرگان نیز با استناد به آیه ۴۱ سوره زمر می‌گوید هدف اصلی نزول قرآن هدایت مردم بوده است و پرسش این است که چگونه رؤیاهایی که پس از ۱۴ قرن همچنان ناشناخته‌اند، اکنون باید توسط «خواب‌گزاران» برای مردم تفسیر شوند.

پیامبر رسول است و نه راوی یا گوینده

عبدالعلی بازرگان معتقد است پیامبر در قرآن به‌عنوان رسول یاد شده و هرگز با عنوان راوی معرفی نشده است؛ در تمامی آیات، پیامبر مانند دیگران مخاطب است و گوینده اصلی خداوند، فرشتگان یا دیگران هستند. محسن آرمین نیز در نقد رؤیاهای رسولانه اشاره می‌کند که در نوشته‌های سروش هیچ سند تاریخی یا جمله‌ای یافت نمی‌شود که امامان، صحابه یا خود پیامبر، قرآن را خوابنامه بداند یا پیامبر را راوی رؤیاهای خود معرفی کرده باشد.

«رؤیای رسولانه عبدالکریم سروش در ترازوی نقد»، تألیف محمد احمدیان

کتاب‌ها و همایش‌های مرتبط

مقالات مختلفی در نقد نظریه رؤیاهای رسولانه نوشته شده و چندین همایش علمی نیز به بررسی این نظریه پرداخته‌اند.

جلساتی در رادیو گفتگو و شبکه چهار تلویزیون جمهوری اسلامی ایران به نقد و بررسی این نظریه اختصاص داده شد. در آذر ماه ۱۳۹۷ش همایشی در دانشکده الهیات دانشگاه تهران و در خرداد ۱۳۹۶ش در انجمن اندیشه و قلم در قم به تبیین و بررسی نظریه رؤیاهای رسولانه پرداخته شد. همچنین در آذر ۱۳۹۹ش نشست تخصصی نقد اندیشه سروش با محوریت «محمد(ص) راوی رؤیاهای رسولانه» توسط دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم برگزار شد.

کتاب‌هایی نیز در نقد نظریه رؤیاهای رسولانه به چاپ رسیده است:

• «نقدی بر رؤیاهای رسولانه» تألیف عبدالله نصری.
• «رؤیای رسولانه عبدالکریم سروش در ترازوی نقد»، تألیف محمد احمدیان.
• «نقد رؤیاهای رسولانه دکتر سروش» جمع‌آوری گروه تحقیقاتی.
• رؤیاانگاری وحی، ابوالفضل ساجدی و حامد ساجدی، قم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
• رؤیای فهم متن، محسن آرمین، انتشارات حکمت.

جستارهای وابسته

• رؤیای صادقه